Η ομορφιά της μοναξιάς
Εάν κάποιος ρωτούσε τους περισσότερους θιασώτες του bonsai να κατονομάσουν τους τρεις Ιάπωνες επαγγελματίες που βρίσκονται στην κορυφή, τότε πιθανά θα έδιναν τα ονόματα του Kunio Kobayashi, Masahiko Kimura και του Shinji Suzuki. Και οι τρεις έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά κοινά, είναι πολλαπλά βραβευμένοι, είναι εξαιρετικοί τεχνίτες και καλλιτέχνες με όραμα. Όμως ένας άλλος λιγότερο προφανής δεσμός συνδέει αυτούς τους τρεις σύγχρονους μεγάλους, τα βάσανα. Κάθε ένας έχει περάσει μέσα από οδυνηρές δυσκολίες στην προσωπική του ζωή, κάποιες από αυτές είναι γνωστές και έχουν δημοσιοποιηθεί και κάποιες άλλες δεν είναι. Δεν είναι ο κατάλληλος τόπος για να συζητήσουμε τις λεπτομέρειες των ταλαιπωριών τους, αλλά μας δίνεται μια βαθύτερη κατανόηση της αισθητικής του bonsai και του γιατί τα δένδρα τους ξεχωρίζουν από το πλήθος. Και οι τρεις αυτοί είναι καλλιτέχνες bonsai πρώτης γενεάς, αυτοδημιούργητοι, άνθρωποι που καθοδηγούνται από ένα εσωτερικό θερμό πάθος που τροφοδοτείται από πόνο, στέρηση και ποικιλόμορφη μοναξιά.
Θέτοντας το ερώτημα «Πού ακριβώς τοποθετούμε την διαχωριστική γραμμή μεταξύ ενός δένδρου σε γλάστρα και ενός bonsai;» οδηγούμασθε σε μία συζήτηση σχετικά με την ομορφιά, την καλαισθησία και αυτή την ίδια την φύση της ζωής. Η παραδοσιακή δυτική αισθητική θα μπορούσε να περιγραφεί ως ο συνδυασμός πολλών επί μέρους για την δημιουργία ενός εξαιρετικού όλου, στρώμα επί στρώματος λαδομπογιάς πάνω σε ένα καμβά, ένα βάζο γεμάτο λουλούδια που δημιουργούν ένα μείγμα χρώματος και αρώματος. Μας εισάγει και μας προσκαλεί να γίνουμε μέρος του τοπίου, μας κάνει να αισθανόμαστε ζεστασιά και ζωντάνια. Διαμετικά αντίθετα σε αυτό βρίσκεται μία άποψη της γιαπωνέζικης καλαισθησίας και μία άλλη ακόμη απολύτως σημαντική για την δημιουργία ενός bonsai που είναι γεμάτο νόημα. Πρέπει να απομακρύνουμε όλα όσα είναι περιττά, να αφαιρέσουμε κάθε στρώμα το ένα μετά το άλλο, μέχρι να μείνουμε με την ουσία του αντικειμένου. Ένα μοναδικό λουλούδι σε ένα βάζο, ένα ποίημα δεκαεπτά συλλαβών ή μια απλή κούπα τσάϊ. Αντίθετα από την δυτική κηπουρική, το bonsai δεν δημιουργείται από ό,τι εμείς προσθέτουμε, αλλά από ό,τι αφαιρούμε.
Σκεφθείτε το στυλ literati, την φόρμα που είναι το απόσταγμα αυτής της έννοιας στο bonsai. Το όνομα, bunjin, προέρχεται από την λόγια τάξη των διανοουμένων, των ζωγράφων και των ποιητών, πολλοί από τους οποίους ζούσαν ασκητική ζωή και υπέφεραν κακουχίες τις οποίες οι ίδιοι επέβαλαν στον εαυτό τους. Η έμπνευση για το έργο τους προερχόταν από την ταλαιπωρία τους. Οι εικόνες Nanga ήταν συχνά μελαγχολικές και λαχταρούσαν για ζωή πέρα από τον περιοριστικό Shogunate* που διοικούσε την Ιαπωνία εκείνο τον καιρό. Εξέφραζαν το πνεύμα της αυστηρής πλευράς της φύσης μάλλον παρά την απεικόνιση της φύσης με ρεαλιστική άποψη. Την ιδανική εικόνα ενός δένδρου σε στυλ literati μπορούμε να την δούμε στους πίνακες των Ike no Taiga και Yosa Buson, οι οποίοι είχαν εμπνευστεί από την ποίηση του Matsuo Basho, που αναμφισβήτητα είναι ο πατέρας των σύγχρονων haiku και την συλλογή των έργων του διατρέχει μια βαθιά μοναξιά και απομόνωση. Με αφορμή την αναχώρησή του σε ένα ταξίδι για προσκύνημα και με αφορμή το εφήμερο πέρασμα των λουλουδιών της κερασιάς, έγραψε :
«Με την αναχώρηση της άνοιξης
Τα πουλιά φωνάζουν με λύπη, τα ψάρια
Έχουν δάκρυα στα μάτια»
Το ιδανικό δένδρο literati πρέπει να δημιουργεί ένα αίσθημα μοναξιάς κι ερημιάς στον θεατή. Αντί να τον καλωσορίζει στην εικόνα και να του δημιουργεί μια θερμή αίσθηση, αντίθετα πρέπει να μας κάνει να αισθανόμαστε ένα κρύο και πείνα, ακριβώς όπως αισθάνεται και το δένδρο, έχοντας μεγαλώσει σε ένα σκληρό περιβάλλον, παλεύοντας ενάντια στα στοιχεία της φύσης κι αποστερημένο από εύφορο έδαφος. Δεν πρέπει να μας κάνει να αισθανόμαστε άβολα ή δυστυχείς, η μοναξιά δεν πρέπει να συγχέεται με τέτοια αρνητικά συναισθήματα. Η μοναξιά ως προσωπική επιλογή σε αντιδιαστολή προς την επιβαλλόμενη απομόνωση, είναι σιωπηρά απίστευτα απελευθερωτική. Είναι μια απόδραση από τα δεσμά που δεσμεύουν και από την πίεση που περιορίζει. Όταν βλέπουμε το τέλειο δένδρο στεκόμασθε μονάχοι, όπως οι bunjin αιώνες πριν από εμάς, σε μακρινές βουνοπλαγιές, μακρυά από τα παράφρονα πλήθη, ελεύθεροι από την κοινωνία και το σημαντικώτερο ελεύθεροι από το εγώ.
Η τελευταία αποστροφή συνεπάγεται ένα υψηλό επίπεδο βαθιάς κατανόησης από πλευράς του θεατή. Χωρίς την προσωπική εκτίμηση των δεινών, είναι σχεδόν αδύνατο να μεταφερθεί κάποιος στο ίδιο ακριβώς τόπο που ο καλλιτέχνεις θέλει να αναπαραστήσει. Με κλασσικούς όρους αυτό είναι το πάθος στην μεγαλύτερη έντασή του, με την παρατήρηση ενός δένδρου που φαίνεται ότι έχει ζήσει στην κόψη του ξυραφιού, μεταξύ ζωής και θανάτου, γινόμαστε γνώστες της παροδικότητας της φύσης και της ευθραυστότητας της ζωής. Μόνο εκείνοι που έχουν μια προσωπική σχέση με τον θάνατο μπορούν αληθινά να εκτιμήσουν την ζωή, χωρίς την γνώση του σκότους δεν υπάρχει το φως. Ένα βασικό θέμα στο bonsai είναι αυτή η κυκλική σχέση μεταξύ ζωής και θανάτου, της αναγέννησης και της επανέναρξης της ανάπτυξης, ένα θέμα που επανέρχεται δια μέσου της ιαπωνικής αισθητικής και φιλοσοφίας, ιδιαίτερα σε μία περιοχή για την οποία η Δύση έχει μία νοσηρή εμμονή, τους Samurai. Εστιάζοντας στην υποτιθέμενη μανιακή αφοσίωση και την βαρβαρότητα της τάξης των πολεμιστών, αποτυγχάνουμε να εκτιμήσουμε ότι πολλοί είχαν μία ήρεμη αποδοχή της εφήμερης φύσης του σύμπαντος, μία κατανόηση της βαθύτητας της ζωής και σε αντίθεση το αναπόφευκτο του θανάτου.
Η αποδοχή της λύπης είναι μία ξένη αντίληψη στην μοντέρνα κοινωνία, όπου μας λένε ότι είναι αναφαίρετο δικαίωμά μας η επιδίωξη της ευτυχίας. Η λύπη δεν πουλάει, εν τούτοις διαποτίζει την κουλτούρα μας και δίνει κινητήρια δύναμη σε πολλούς καλλιτέχνες σε άλλους τομεί.ς. Ο συνθέτης Benjamin Britten το τοποθετεί τέλεια : «Είναι σκληρό, ξέρετε, το ότι η μουσική πρέπει να είναι τόσο όμορφη. Έχει την ομορφιά της μοναξιάς και του πόνου, της δύναμης και της ελευθερίας. Την ομορφιά της απογοήτευσης και της ανικανοποίητης αγάπης. Την σκληρή ομορφιά της φύσης και την αιώνια ομορφιά της μονοτονίας».
Πολλοί καλλιτέχνες bonsai τόσο στην Ιαπωνία όσο και στην Δύση, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού μου, αγωνίζονται να αναγνωρίσουν αυτή την έννοια μέσα στις δημιουργίες τους, λόγω της δυσκολίας που έχουμε στην αποδοχή του θανάτου και την υποταγή του εαυτού μας. Μόνο μέσα από την ενδοσκόπηση της φύσης της ζωής και μιας κίνησης απομάκρυνσης από την λογική και το μυαλό, μπορούμε πραγματικά να μεταφερθούμε σε ένα νέο επίπεδο Bonsai, ειδικά στην λογικοκρατούμενη Δύση. Η ερώτηση που πρέπει να θέσουμε στους εαυτούς μας είναι πώς μπορούμε να αντικατοπτρίσουμε τις εμπειρίες μας και την κατανόηση του θανάτου μέσα από την μοναδική φόρμα ζωντανής τέχνης του Bonsai;
Δόξα τω Θεώ, έχω χαμογελάσει λιγάκι από τότε. Όμως όλα αυτά είναι αλήθεια…
(*)Shogunate, ιαπωνικά Bakufu ή Shōgunshoku, η κυβέρνηση των shogun ή κληρονομικός στρατιωτικός δικτάτορας της Ιαπωνίας από το 1192 έως το 1867.
Απόδοση στην ελληνική : Α. Π.
http://saruyama-bonsai.blogspot.gr/2014/04/a-massive-barrel-of-laughs-from-past.html