Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι η εκδρομή μας στα γειτονικά φυτώρια έχει επιτυχία και γυρίζουμε σπίτι με το πολύτιμο λάφυρο, ένα δέντρο με ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά και αρκετές προϋποθέσεις, το οποίο θα αποτελέσει το αντικείμενο του έργου μας. Ας δούμε εν συντομία το πρώτο βασικό βήμα της μεταφύτευσης και της μείωσης της ρίζας ενός δέντρου που αγοράστηκε από το φυτώριο, προκειμένου να αποτελέσει το επόμενό μας potensai, δηλαδή το εκπαιδευόμενο δέντρο με σκοπό να γίνει δυνητικά μπονσάι. Όμως, επειδή ουσιαστικά πρόκειται να αντικαταστήσουμε ολόκληρο το υπάρχον ριζικό σύστημα αναπτύσσοντας ένα νέο πλήρως εξαρχής, μπορούμε να πούμε ότι ως προς αυτό δεν διαφέρουν τα δέντρα yamadori από τα δέντρα φυτωρίου.

    Η καλλιέργεια με προορισμό την εκπαίδευση μπονσάι διαφέρει από την απλή καλλιέργεια των οπωροφόρων ή καλλωπιστικών δέντρων. Η εργασία του κλαδέματος της ρίζας είναι παντελώς πέραν πάσης εφαρμογής στην απλή καλλιέργεια κι ως εκ τούτου μοιάζει σαν ταμπού για τους ανίδεους, που το αντιμετωπίζουν με δέος και αβεβαιότητα. Όταν όμως προχωρήσουμε στην κατανόηση ορισμένων βασικών αρχών και αποκτήσουμε τις απαραίτητες γνώσεις, τότε τα πράγματα γίνονται απλά, αρκεί να γίνει η σωστή εφαρμογή, στον σωστό χρόνο, με τον σωστό τρόπο.  

    Με πολύ απλά λόγια η ριζική λειτουργία εξυπηρετεί δύο σκοπούς: πρώτα τη θρέψη του φυτού με τη διακίνηση του θρεπτικού υγρού προς τα πάνω και κάτω μέσω των αγγείων και ύστερα τη σταθερή αγκύρωση του φυτού στο έδαφος. Τον πρώτο σκοπό τον επιτελούν τα κατώτερα άκρα των ριζών, όπου βρίσκονται τα τριχοειδή ριζίδια τα οποία αποτελούν μέχρι και το 30% της ριζικής μάζας του φυτού. Τον δεύτερο σκοπό τον επιτελούν οι μεγάλες ρίζες κι αυτό αποτελεί το 90% του συνολικού έργου των ριζών. Αυτές τις δύο λειτουργίες των ριζών προσπαθούμε να τις αντιστρέψουμε, δηλαδή στην καλλιέργεια μπονσάι θέλουμε το 30% των τροφοδοτικών ριζών να φτάσει στο 90% και αυτό το δεύτερο να μειωθεί. Θέλουμε να ενισχύσουμε τη δημιουργία τροφοδοτικών ριζών, ώστε να κυριαρχήσουν επί των μεγάλων υποστηρικτικών ριζών που αγκυρώνουν το δέντρο και οι οποίες είναι κυρίαρχες στα δέντρα στη φύση. Και είναι φυσικό να συμβαίνει αυτό, γιατί το βάρος του ανωτέρου, εκτός εδάφους, τμήματος του δέντρου, χρειάζεται μία ίσου όγκου μάζα ριζών κάτω από το έδαφος, έτσι ώστε να επικρατεί σχέση ισορροπίας η οποία παρέχει στήριξη στο δέντρο απέναντι στις δυνάμεις των στοιχείων της φύσης που επιδρούν στο ανώτερο τμήμα. Κατά κάποιον τρόπο μπορούμε να πούμε ότι το ανώτερο τμήμα αντικατοπτρίζει το κατώτερο και το αντίστροφο.

    Πώς λοιπόν θα εξαναγκάσουμε το δέντρο να αντικαταστήσει τις μεγάλες υποστηρικτικές ρίζες (τις οποίες δεν χρειάζεται εφόσον καλλιεργείται μέσα σε δοχείο) με τα λεπτά τροφοδοτικά ριζίδια, σε τέτοιο βαθμό και πλήθος, ώστε αυτό το πυκνό πλέγμα να παρέχει μία εξίσου ασφαλή στήριξη στο δέντρο; Είναι προφανές ότι η επέμβασή μας θα πρέπει να είναι δραστική! Προηγουμένως αναφέραμε ότι το κλάδεμα της ρίζας είναι το πρώτο βασικό βήμα, εντούτοις δεν αντιμετωπίζεται σωστά λόγω έλλειψης γνώσεων. Παρά την οποιαδήποτε σωστή εφαρμογή των γνώσεων, η διαδικασία ανάπτυξης του ειδικού ριζικού συστήματος που απαιτείται για το μπονσάι είναι μακρόχρονη, καθώς αποτελεί διαδικασία που δεν εμφανίζεται στη φύση χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση. Θα απαιτηθούν μερικές επαναλαμβανόμενες μεταφυτεύσεις στη διάρκεια μερικών ετών, με σωστό κλάδεμα του σωστού είδους ριζών και για συγκεκριμένους λόγους. Είναι προφανές ότι δεν αναφερόμαστε στην αφαίρεση ενός προσδιορισμένου ποσοστού ρίζας βάσει της βιβλιογραφίας, επειδή ασχολούμαστε με φυτά καλλιεργημένα στις γλάστρες φυτωρίου, στις οποίες το ογκώδες ριζικό τους σύστημα κυριολεκτικά ασφυκτιά, με ρίζες στρεβλωμένες σε σημείο ώστε η μία να στραγγαλίζει την άλλη.

    Σημαντικό είναι επίσης να γίνει η μεταφύτευση στη σωστή εποχή. Για τα φυλλοβόλα είδη, αυτή η εποχή είναι νωρίς την άνοιξη, μόλις τα μάτια αρχίζουν να ανοίγουν. Τα αειθαλή μεταφυτεύονται μόλις τα νέα μάτια αρχίζουν να φουσκώνουν. Εάν η μεταφύτευση γίνει πολύ νωρίς, ο ρυθμός ανάπτυξης των δέντρων εξασθενεί σημαντικά και μπορεί να χρειαστεί αρκετός χρόνος για να ανακάμψουν. Εάν η μεταφύτευση γίνει αργά, τότε μπορεί να βελτιωθεί σημαντικά ο χρόνος ανάκαμψης και να έχουμε καλύτερα αποτελέσματα στην ανάπτυξη. Εξαίρεση σ’ αυτόν τον κανόνα αποτελούν τα τροπικά/ημι-τροπικά είδη τα οποία μεταφυτεύονται προς το καλοκαίρι, όταν επικρατεί ζέστη, καθώς και τα μεσογειακά που επίσης μεταφυτεύονται αργότερα. Η μεταφύτευση το φθινόπωρο είναι δυνατή, μάλιστα είναι προτιμότερο τα περισσότερα οπωροφόρα είδη να μεταφυτεύονται αυτή την εποχή –  πρέπει όμως να υπολογίσουμε ότι τα δέντρα πρέπει να έχουν μπροστά τους αρκετό χρόνο με σταθερή θερμοκρασία για να ανακάμψουν εγκαίρως πριν την έναρξη του χειμώνα. Τα ανθοφόρα είδη συχνά μεταφυτεύονται μόλις αρχίσουν τα πρώτα άνθη να μαραίνονται. Σ’ αυτή την περίπτωση όμως, θα πρέπει να αφαιρούνται όλα τα υπάρχοντα μάτια, άνθη καθώς και τα μαραμένα άνθη, για να προχωρήσουμε στη μεταφύτευση.

    Ξεκινάμε, λοιπόν, τη μεταφύτευση συγκεντρώνοντας όλα τα εργαλεία και τα υλικά που θα χρειαστούμε. Τα εργαλεία μας τα έχουμε απολυμάνει προηγουμένως και έχουμε ετοιμάσει το μείγμα του υποστρώματος για το δοχείο μας. Φροντίζουμε ο χώρος που θα εργαστούμε να είναι καθαρός, και στην περίπτωση που δουλεύουμε σε εξωτερικό χώρο να είναι προφυλαγμένος από απευθείας ήλιο και αέρα. Σ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας προσέχουμε να μη στεγνώνουν οι ρίζες. Έχουμε πλάι μας ένα σπρέι με νερό και ψεκάζουμε τακτικά τις ρίζες – αρκεί ένα μόλις λεπτό ξηρασίας ώστε να πεθάνουν τα λεπτά ριζίδια. Όλη η διαδικασία ΔΕΝ πρέπει να διαρκέσει περισσότερο από 20-30 λεπτά, για ένα συνηθισμένο δέντρο. Μια μεταφύτευση που διαρκεί δύο ώρες είναι μια λάθος μεταφύτευση.

Τα υλικά που χρειαζόμαστε είναι:

• Κατάλληλο δοχείο (ιδανικά, σε σχήμα μεγάλου μπολ).
• Έτοιμο (κοσκινισμένο και πλυμένο) υπόστρωμα σε μεγάλη ποσότητα και λίγη ποσότητα χοντρής ελαφρόπετρας ή λάβας την οποία θα στρώσουμε στον πυθμένα του δοχείου.
• Πλαστικό πλέγμα για τις τρύπες αποστράγγισης του δοχείου.
• Σύρμα που θα συγκρατήσει το πλέγμα στις τρύπες. 
• Σύρμα ή σπάγγο που θα συγκρατήσει το δέντρο στο δοχείο.
• Chopsticks και άγκιστρο.
• Κοφτερό πριόνι, ακονισμένο ψαλίδι και κλαδευτήρι.
• Ψεκαστήρα.

ΔΕΝ ξεχνάμε ότι έχουμε να κάνουμε μ’ έναν ζωντανό οργανισμό

κι εργαζόμαστε με απόλυτο σεβασμό και αγάπη προς το δέντρο.

Φροντίζουμε να κρατήσουμε απότιστη τη γλάστρα για μερικές ημέρες, ώστε να διευκολυνθούμε στη μεταφύτευση. Βγάζουμε το δέντρο από τη γλάστρα, τραβώντας το από τον κορμό. Είναι περισσότερο από πιθανό ότι οι ρίζες του δέντρου θα έχουν δημιουργήσει ένα σύστημα σπειροειδών ομόκεντρων κύκλων, επειδή εξαναγκάζονται διαρκώς σε στροφή μέσα στον χώρο της γλάστρας και ότι το κέντρο, ο πυρήνας αυτού του σπιράλ, θα αποτελείται από πηλώδες, σφιχτό χώμα. Θα προσπαθήσουμε κατ’ αρχάς να καθαρίσουμε προσεχτικά με τα χέρια μας όσο το δυνατόν περισσότερο χώμα από την επιφάνεια, μέχρι να συναντήσουμε τις επιφανειακές ρίζες του δέντρου. Με αιχμηρό πριόνι, κόβουμε μία φέτα από τη βάση της μπάλας. Συνήθως αφαιρούμε το 1/3 της ποσότητας, αλλά μπορούμε να φθάσουμε έως και το 1/2. Στη συνέχεια, με τη βοήθεια των chopsticks ή των ειδικών αγκίστρων, θα σκαλίσουμε περιμετρικά τις ρίζες για να τις ξεμπερδέψουμε –όσο αυτό είναι εφικτό–, αφαιρώντας συγχρόνως το παλιό χώμα. Κατά τον ίδιο τρόπο θα σκαλίσουμε και από κάτω τις ρίζες (στο σημείο όπου έχουμε κόψει), ξεμπερδεύοντας και αφαιρώντας το παλιό χώμα.

    Όταν τελειώσουμε, θα τοποθετήσουμε το δέντρο στο νέο του δοχείο εκπαίδευσης, που θα πρέπει να είναι χαμηλό και πλατύ, και θα φροντίσουμε να το στερεώσουμε πολύ καλά. Θα γεμίσουμε το δοχείο με το μείγμα υποστρώματος, προσθέτοντας μικρές ποσότητες κάθε φορά και θα δουλέψουμε σχολαστικά με τα chopsticks, ώστε το υπόστρωμα να «κάτσει» και να γεμίσει κάθε κενό ανάμεσα στις ρίζες. Συνεχίζουμε να πατικώνουμε το χώμα μέχρις ότου δεν θα χωράει να προσθέσουμε άλλο στο δοχείο. Σ’ αυτό το δοχείο το δέντρο πρέπει να παραμείνει ανενόχλητο για δύο έως τρία συνεχόμενα χρόνια. Να κλείσει τις πληγές του και να αναπτύξει πολλές νέες ρίζες. Ποτίζουμε σε βάθος (αυτό θα βοηθήσει το υπόστρωμα να κατακαθίσει και να γεμίσει τυχόν κενά) και διατηρούμε το δέντρο σε μέρος σκιερό αλλά φωτεινό, προφυλαγμένο από τον αέρα για έναν μήνα μετά τη μεταφύτευση. Το εκθέτουμε σταδιακά στον ήλιο.

    Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να αναφέρουμε ότι πολλοί καλλιεργητές στην Ιαπωνία χρησιμοποιούν πλαστικά σουρωτήρια ως δοχεία εκπαίδευσης. Τα σουρωτήρια ή οι διάτρητες γλάστρες για υδρόβια φυτά επιτρέπουν τον καλό αερισμό του υποστρώματος, υποβοηθώντας τη γρήγορη ανάπτυξη κι επιπλέον αποτρέπουν την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη ξυλοποιημένων χοντρών ριζών, λόγω του «air pruning» και του «light pruning». «Air pruning» ή «κλάδεμα εξαιτίας του αέρα» είναι αυτό που συμβαίνει στο σημείο όπου οι ρίζες επεκτείνονται διά μέσου των οπών και που, λόγω της απευθείας έκθεσής τους στον ατμοσφαιρικό αέρα. ξηραίνονται, προκαλώντας έτσι αναγκαστική διακλάδωση στο τμήμα της ρίζας που βρίσκεται πίσω από τη διάτρητη επιφάνεια.  «Light pruning» ή «κλάδεμα εξαιτίας του φωτός» είναι αυτό που συμβαίνει στο σημείο όπου οι ρίζες επεκτείνονται διά μέσου των οπών και επειδή αντιλαμβάνονται το φως και καταστρέφονται οι παραγόμενες στα άκρα τους ορμόνες (αυξίνες), προκαλούν το ίδιο αποτέλεσμα στις ρίζες πίσω από τη διάτρητη επιφάνεια, δηλαδή τη διακλάδωσή τους. Η δημιουργία μεγάλων και μακρών ριζών απλώς  εμποδίζεται από το περιβάλλον κι όχι από ανθρώπινη παρέμβαση, η οποία συχνά είναι στρεσογόνος για το δέντρο και του προκαλεί σοκ. Το δε αποτέλεσμα είναι η παραγωγή ενός κυριαρχικού ριζικού συστήματος, αποτελούμενου από λεπτά τροφοδοτικά ριζίδια.

    Αφού περάσουν τα δύο τρία πρώτα χρόνια ανάπτυξης του δέντρου, θα το απομακρύνουμε και πάλι από το δοχείο του και θα ξεκινήσουμε για μία ακόμα φορά τη διαδικασία για την αφαίρεση του αρχικού χώματος της μπάλας από το κέντρο. Και πάλι με τη βοήθεια των chopsticks και με δεξιοτεχνία θα προσπαθήσουμε να ξύσουμε το πηλώδες χώμα ανάμεσα στις ρίζες, προσέχοντας να κρατήσουμε ανέπαφες όλες εκείνες τις νέες ρίζες που θα έχουν αναπτυχθεί μέσα στο νέο υπόστρωμα. Κάποιοι καλλιεργητές προτείνουν τη χρήση του λάστιχου ποτίσματος και ψεκασμό νερού με πίεση. Κάποιοι άλλοι είναι αντίθετοι μ’ αυτή την πρακτική, γιατί το κρύο νερό θα προκαλέσει πολύ μεγαλύτερο στρες στο ήδη στρεσαρισμένο από τη μεταφύτευση δέντρο. Τέλος, υπάρχουν και κάποιοι οι οποίοι προτείνουν να βυθίσουμε το δέντρο σ’ έναν κουβά με νερό, απλώς χλιαρό, και μέσα εκεί να δουλέψουμε με τα δάχτυλα και να αφαιρέσουμε το χώμα. Θεωρούμε ότι η τελευταία προσέγγιση είναι η πλέον φιλική προς το δέντρο.

    Ήδη έχουμε αναφέρει ότι το σχέδιό μας είναι να ενθαρρύνουμε τη δημιουργία ενός νέου παραγωγικού ριζικού συστήματος, προκειμένου ν’ απομακρύνουμε τις μεγάλες, μη παραγωγικές ρίζες. Όμως, στην καλλιέργεια του μπονσάι το επιφανειακό ριζικό σύστημα και ειδικά οι μεγάλες επιφανειακές ρίζες (nebari), οι οποίες εκτείνονται ακτινωτά από τον κορμό, είναι περισσότερο από επιθυμητές προκειμένου να προσδώσουν την εικόνα ενός ώριμου, ηλικιωμένου δέντρου, σταθερά εδραιωμένου στο χώμα. Επομένως, τώρα θα πρέπει να αποφασίσουμε ποιες και πόσες από τις μεγάλες ρίζες είναι βασικά στοιχεία στον σχεδιασμό του δέντρου, όπως επίσης να εντοπίσουμε τα κενά από ρίζες σημεία, στα οποία θα πρέπει να αναπληρώσουμε στο μέλλον τις ρίζες με κάποια τεχνική (π.χ. μεταμόσχευση δι’ επαφής χρησιμοποιώντας γειτονικές λεπτές ρίζες, δημιουργία τομών με χρήση ορμόνης, κλπ.).

    Στη συνέχεια, θα αφαιρέσουμε με κοφτερό πριόνι τρία τριγωνικά κομμάτια, όπως κόβουμε τα κομμάτια μιας πίτας, από την αρχική μπάλα του ριζώματος κι ανάμεσα από τις μεγάλες ρίζες που θα κρατήσουμε. Τις μεγάλες ρίζες που δεν εξυπηρετούν στον σχεδιασμό μας θα τις κόψουμε όσο το δυνατόν βαθύτερα, αλλά η πλήρης αφαίρεσή τους θα γίνει σταδιακά, στη διάρκεια μερικών μεταφυτεύσεων. Καλύπτουμε τις μεγάλες τομές με ειδική πάστα. Μπορούμε τώρα να μειώσουμε σημαντικά και το κάθετο βάθος της μπάλας, αφαιρώντας ένα επιπλέον 50%. Θα ισιώσουμε προσεχτικά τις επιφανειακές ρίζες που αποφασίσαμε ότι θα διατηρήσουμε και εάν κρίνουμε ότι είναι πολύ μακριές, θα ελέγξουμε για την ύπαρξη δευτερογενούς διακλάδωσης κοντά στον κορμό και βάσει αυτού θα κοντύνουμε το μήκος τους.

    Κατόπιν, επιστρέφουμε το δέντρο και πάλι στο δοχείο του, σε φρέσκο υπόστρωμα, φροντίζοντας για την πολύ καλή στερέωσή του και το αφήνουμε να αναπτυχθεί ανενόχλητο για δύο ή τρία χρόνια.

    Έπειτα από έναν ακόμη 2ετή ή 3ετή κύκλο ανάπτυξης, θα επαναλάβουμε –για τελευταία φορά– την ίδια διαδικασία. Τελικώς τώρα, όλη η παλαιά μάζα ρίζας και χώματος έχει αντικατασταθεί στο μεγαλύτερο μέρος της, και αυτοί οι συνεχείς κύκλοι εργασιών θα μας έχουν δώσει συνήθως εκείνο το είδος ριζικού συστήματος που θα επιτρέψει στο δέντρο μας να επιβιώσει ως μπονσάι σε ένα ρηχό δοχείο.

ΔΕΝ ξεχνάμε ότι μια τέλεια καθ’ όλα μεταφύτευση είναι το κλειδί για το μέλλον του δέντρου.

Σημείωση: Είναι χρήσιμο να ανακατεύουμε πάντα στο νέο υπόστρωμα λίγο από το παλαιό που αντικαθιστούμε.

Δεν λιπαίνουμε το δέντρο μετά τη μεταφύτευση. Δίνουμε λίπασμα, με τα πρώτα σημάδια νέας ανάπτυξης.

Έρευνα/Κείμενο/Μεταφράσεις: Α. Π. - 2016

Επιμέλεια/Διόρθωση: Ν. Φ.

Βιβλιογραφία

Στο άρθρο αυτό έχουν συμπεριληφθεί πληροφορίες από βιβλία και διαδικτυακά αναρτημένο υλικό των :

Graham Potter, Harry Harrington, Mid American Bonsai Society, Herb Gustafson, Βonsai Today